İnkâr, öfke, pazarlık, depresyon ve kabullenme… Bunlar yasın beş evresi olarak biliniyor. Yaşadığımız üzücü olaylarda birden fazla insanın bu kademelerden geçtiği varsayılıyor.
Öyle ki büyük şirketlerin bile yapacakları kıymetli değişikliklerde bu evreleri gözeterek adım attığı söyleniyor.
Peki herkes üzüntüyü, yası tıpkı halde mi yaşar?
İsviçreli psikiyatrist Elisabeth Kübler-Ross 1969’da yayımlanan “Ölüm ve Ölmek Üzerine” isimli kitabında, hastalara mevt teşhisi konduğunda hangi duygusal evrelerden geçtiklerine dair bir sınıflandırma yapmıştı.
- İnkâr: “Hayır, ben değilim, bu gerçek olamaz.”
- Öfke: “Niye ben?”
- Pazarlık: Farklı davranırsam sonuç değişir mi?
- Depresyon: Mevte hazırlanma süreci
- Kabullenme: Çıkılan uzun yolda son durak
Kübler-Ross bunları “savunma sistemleri, çok sıkıntı durumlarla başa çıkma yolları” halinde tanım etmişti.
Kübler-Ross bu başlıkların her birine kitabında bir kısım ayırmış olsa da bu süreç yalnızca beş evreden ibaret değildi; şok, hazırlık, umut üzere diğer 10-13 etaptan da kelam ediliyordu.
Oğlu Ken Ross annesinin, herkesin vilayetle de bu evreleri ve bu sıralama ile yaşayacağı fikrinde olmadığını söylüyor.
Elisabeth Kübler-Ross da “Yas ve Yas Tutma Üzerine” isimli son kitabında, evreler teorisiyle “karmaşık hisleri nizamlı paketlere tıkıştırmayı amaçlamadığını” söz etmişti.
Nasıl tanınan oldu?
Ancak kitap yayımlandıktan kısa müddet sonra en çok satanlar listesine girdi ve “beş evre” teorisi süratle yayılmaya başladı.
Doktor ve terapist eğitimlerinde kullanıldı, hastalara ve ailelerine bu teori temel alınarak bilgi verildi.
Öyle ki Uzay Yolu (Star Trek) ve Susam Sokağı üzere televizyon dizilerinde bile bu evrelere atıf yapıldı.
Yüzlerce müzisyen ve sanatçı bu teoriden esinlendi, karikatürlerde mizah konusu dahi oldu.
Bu basamakları birçok farklı duygusal tecrübeye uygulayan binlerce akademik araştırma yapıldı.
Boeing’den IBM’e birçok büyük şirket, büyük değişime gittikleri periyotlarda çalışanlarını yönetim etmede Kübler-Ross Değişim Eğrisi ismini verdikleri bir metot kullanmaya başladı.
Kübler-Ross ile birlikte “Yas ve Yas Tutmak” adlı kitabı yazan David Kessler‘e nazaran teori milyonlarca insanın koronavirüs salgınına gösterdiği yansılarda de kendini gösterdi.
“Yol haritası olarak görülmeli”
Columbia Üniversitesi Kayıp, Travma ve Duygu Laboratuvarı’nın başkanı olan klinik psikoloji profesörü George Bonanno, bu modelin “bir yol haritası” olarak görülmesi gerektiğini söylüyor.
“İnsanlar acı çekerken ‘Ne kadar sürecek? Bana ne olacak?’ bilmek isterler. Tutunacakları bir şey ararlar. Evreler modeli de onlara bunu sağlıyor.”
Sosyal psikoloji uzmanı Charles A. Corr ise evreler modeli için “Size bu durumlarda olan insanları kategorize etmek için kolay bir yol sunuyor” diyor.
Ancak Bonanno, bu sınıflandırmanın bazen ziyanlı olabileceğine de dikkat çekiyor:
“Bu evrelerden geçmeyen beşerler, ki birçok insanın o denli olduğunu söyleyebilirim, üzüntüyü ve yası yanlış deneyim ettiklerini düşünebilir… Bundan ötürü terapiste gitmeleri gerektiği sonucunu çıkarabilirler.”
Uzmanlar nasıl yorumluyor?
Aslında ıstırabın ve yasın beş etaplı olduğuna dair somut bir bilgi yok.
2007’de yayımlanan ve kısa mühlet evvel bir yakınını kaybetmiş beşerlerle mülakatlara dayanan bir araştırmada, Kübler-Ross’un sıraladığı kademeler farklı kombinasyonlar halinde tespit edildi.
İnkâr (ya da inanmama) düşük düzeyde gözlemlendi, en baskın ikinci hissin ise bu basamaklarda ismi geçmeyen “özlem” duygusu olduğu sonucuna varıldı.
Tüm kademelerde hakim olan his kabullenmeydi.
Ancak bu araştırma seçici örnekleme ve bulgularını çok abartma suçlamalarıyla daha sonra eleştirilmişti.
David Kessler ise akademide tartışmalar devam etse de işi gereği karşılaştığı yas ve hüzün yaşayan insanların bu teoriyi hâlâ manalı gördüklerini söylüyor.
Charles Corr’a nazaran Kübler-Ross, sınıflandırmayı yaparken “evre” yahut “aşama” sözcüklerini kullanmamış olsaydı tahminen bugün daha çok kabul görecekti.
Corr, tıbbi semptomlar üzere beş sabit basamaktan kelam edilmesinin Kübler-Ross’un çalışmasından çıkarılması gereken asıl dersleri gölgelediği kanısında.
Kübler-Ross, mevt hakkında daha rahat konuşulması gerektiğini düşünüyordu. Gayesi ölümcül hastaların ve yakınlarının bununla başa çıkabilmesine dayanak olmaktı.
Ayrıca insanların hayatın sınırsız olmadığını ve mümkün olduğunca âlâ yaşamak gerektiğini anlamalarını istiyordu.
1983’te BBC’yle yaptığı mülakatta, “Ölüm döşeğindeki beşerler bize yalnızca mevti değil ömrü da öğretebilir” demişti.
Farklı teoriler var mı?
David Kessler’e nazaran yas ve hüznün anahtarı anlamlandırmada yatıyor.
Kessler bunu Ross’un ailesinin müsaadesiyle onun evreler listesine altıncı evre olarak eklemiş.
“Anlam bulmanın milyonlarca farklı yolu var,” diyor.
Kessler buna “Sevdiğim kişinin mevti beni daha yeterli bir insan haline getirdi” yahut “Onun vefatı olmaması gereken bir halde oldu, bu yüzden dünyayı daha inançlı bir yer haline getirmem lazım ki diğerleri birebir biçimde ölmesin” üzere anlamlandırma eforlarını örnek gösteriyor.
Farklı araştırmalar ise yas sürecinin iki evreli olabileceğine işaret ediyor.
Elisabeth Kübler-Ross 2004 yılında 78 yaşaında öldü.
Charles Corr, Hollandalı araştırmacılar Margaret Stroebe ve Henk Schut‘un geliştirdiği “ikili süreç modeli”ne işaret ediyor.
Buna nazaran, yas sürecindeki beşerler, kayıplarını hazmetme ile hayattaki yeni zorluklara hazırlanma ortasında gidip gelirler.
Bonanno ise yas için dört farklı taraf tespit ettiğini söylüyor:
Çoğu insan dayanıklılık gösterip depresyona girmezken, kimileri kronik yasa bürünüp yıllarca ondan kurtulamaz, kimileri daha evvel yaşadıkları depresyonun depreştiğini, kimileri ise sevdiklerini kaybettikten sonra ruh hallerinde bir güzelleşme olduğunu hissedebilir.
Bonanno, çoğunluğun sonunda bu durumdan çıkıp olağana döneceğini belirtiyor, lakin bu sınıflandırmanın yasın evreleri teorisi kadar net olmadığını da kabul ediyor.
Yas, denetim etmesi güç ve rahatsız edici bir süreç. Uzmanlar, yanılsama bile olsa, bundan çıkış yolu ile ilgili bir yol haritasının olması fikrinin insanları rahatlattığını söylüyor.
Ancak süreç herkes için farklı ve herkesin kendi çıkış yolunu bulması gerekiyor.
Elisabeth Kübler-Ross kimdir?
Time dergisi 1999 yılında Elisabeth Kübler-Ross’u 20. yüzyılın en değerli 100 düşünürü ortasında sıralamıştı.
Yasın beş evresi teorisiyle tüm dünyada tanınan Kübler-Ross, daha sonra çalışmalarının merkezine “Ölümden sonra neler oluyor?” sorusunu aldı.
Ölümden dönen beşerler ve ruhlarla temas kuran medyumları araştırmaya başladığında mesleksel prestijini da yitirmeye başladı.
1979’da kontaklı olduğu Jay Barham isimli bir medyumun ismi bayanların taciziyle ilgili bir skandala karıştı.
1980’lerde ABD’nin Virgina bölgesinde bölge sakinlerinin itirazlarına karşın ölmek üzere olan AIDS hastaları için bir huzurevi kurdu.
Çiftlik meskeni 1995’te yıkıldı ve Ross felç geçirdi. Arizona’daki oğlu Ken’in yanına taşınıp son yıllarını orada geçirdi.
Amerikan televizyonunun ünlü ismi Oprah Winfrey ile yaptığı son mülakatında kendi mevti ile ilgili hislerini “sadece öfke, öfke, öfke” formunda tabir etmişti.
Ken “Ne yazık ki kamuoyu onun kendi basamaklarını yaşamasını istemedi. Vefatın büyük tabibinin melek üzere davranıp durumu çabucak kabullenmesini istedi, lakin hepimiz yas ile farklı hallerde başa çıkmaya çalışıyoruz” diyor.
* Bu haber BBC Türkçe’de birinci kere 5 Temmuz 2020’de yayımlanmıştı.
|
İlber Ortaylı: En kıyak rakı tek parti devranında değil artık imal ediliyor, palavra mı?
|
